1η ταινία: Όλιβερ Τουίστ * 16/10/2013
Μέσα από μια άκρως ρεαλιστική διήγηση, ο Κάρολος Ντίκενς στο πολυδιαβασμένο αυτό μυθιστόρημα σκιαγραφεί τη δύσκολη ζωή των παιδιών της εργατικής τάξης στη βικτοριανή Αγγλία. [Ο Ντίκενς έζησε στη Βικτωριανή εποχή, δηλαδή στο Λονδίνο του 19ου αιώνα. Αυτή η εποχή πήρε το όνομά της από τη βασίλισσα Βικτωρία]. Ο συγγραφέας περιγράφει στα έργα του πολύ παραστατικά το Λονδίνο της εποχής εκείνης με τις έντονες αντιθέσεις του πλούτου και της φτώχειας. Όλο και περισσότεροι μετανάστες πήγαιναν να εγκατασταθούν εκεί και να δουλέψουν στα εργοστάσιά του. Από τη μια ήταν το Σίτι, το πλούσιο και λαμπερό κέντρο της πόλης, και λίγα βήματα πιο πέρα οι λαϊκές συνοικίες με την απερίγραπτη φτώχεια.
Το έργο καταδεικνύει πως οι μικροί αναξιοπαθούντες δεν είναι παρά το αποτέλεσμα των νόμων που οι εφησυχασμένοι ενήλικες αστοί έφτιαξαν. Ανάμεσα στην εκμετάλλευση και το έγκλημα, τα παιδιά αυτά δεν έχουν καμία άλλη επιλογή?
Δεν υπάρχει κατάλογος παιδικών βιβλίων ελληνικού εκδοτικού οίκου που να μην συμπεριλαμβάνει έργα του Ντίκενς. Κι είναι να απορεί κανείς, γιατί όταν αυτά τα έργα γράφτηκαν, στο βικτοριανό Λονδίνο του 19ου αιώνα, μόνο για παιδιά δεν ήταν! Το παράδοξο αλλά και αυτό που κάνει το έργο του Ντίκενς ξεχωριστό είναι πως ο μεγάλος βικτωριανός συγγραφέας έγραψε για τα παιδιά της εποχής εκείνης με έναν συγκλονιστικό τρόπο. Μας άφησε ξεχωριστούς μυθιστορηματικούς χαρακτήρες σαν τον Όλιβερ που μέχρι σήμερα διαβάζουμε με πολλή συγκίνηση.
Γιατί όμως διάλεξε να γράψει για παιδιά; Και τι είδους παιδιά ήταν αυτά; Πόσο «παιδιά» ήταν; Μοιάζουν με εσάς σήμερα; Κι έπειτα εσείς τα σημερινά παιδιά γιατί να διαβάσετε για τα παιδιά αυτής της μακρινής εποχής;
Ένα είναι σίγουρο: αυτοί που κάποτε διάβαζαν αυτά τα έργα δεν είναι σήμερα οι ίδιοι άνθρωποι. Το αναγνωστικό κοινό άλλαξε. Και όπως ο Ροβινσώνας Κρούσος ή τα Ταξίδια του Γκιούλιβερ έτσι και τα έργα του Ντίκενς από έργα για ενήλικες διασκευάζονται (ή αποδίδονται) και διαβάζονται πια μόνο από τα παιδιά. Μεταφέρθηκαν δηλαδή κατά κάποιον τρόπο από τη λογοτεχνία των μεγάλων στη λογοτεχνία των παιδιών και από έργα των μεγάλων έγιναν μόνο έργα των παιδιών. Σκεφτείτε λοιπόν πως ο Όλιβερ Τουίστ για παράδειγμα που γράφτηκε για ενήλικες, σήμερα διαβάζεται μόνο από παιδιά. Γιατί;
Α. είναι πρώτα απ? όλα γιατί οι ενήλικες τα διαλέγουν για τους μικρούς αναγνώστες: έχουν πλοκή, δράση, το καλό και το κακό είναι ξεκάθαρο κι έχουν ένα ευτυχισμένο τέλος. Αυτά τα χαρακτηριστικά λοιπόν τα κάνουν σίγουρη επιλογή από τους μεγάλους.
Β. ο Ντίκενς είναι πρώτα απ? όλα ένας μαχητικός μυθιστοριογράφος, θέτει ερωτήματα κοινωνικά για τον κόσμο που μας περιβάλλει, για την κοινωνική ανισότητα για κάθε μορφή εξουσίας. Μπορεί λοιπόν να μας είναι ξένος ο κόσμος του, αλλά δεν μας είναι ξένα τα προβλήματα που τον ταλανίζουν.
Τα ιδεολογήματα που διαπερνούν το έργο του Ντίκενς συγκλίνουν με τις κυρίαρχες ιδεολογίες που διαμορφώνουν τη διαπαιδαγώγηση των σύγχρονων παιδιών.
Γ. ο κύριος ίσως λόγος που τα έργα του Ντίκενς συγκαταλέγονται στο κόρπους της παιδικής λογοτεχνίας είναι πως οι ήρωές του είναι παιδιά. Η πλέον θεμελιώδης προδιαγραφή για τα έργα της παιδικής λογοτεχνίας παγκοσμίως είναι να έχουν για ήρωές τους παιδιά. Ένα παιδί ήρωας, όμως, χρησιμοποιείται από τον συγγραφέα για να μας αναπαραστήσει την παιδικότητα, όπως σε κάποια από τα έργα του Ντίκενς, ή για να μας δείξει τον κόσμο των μεγάλων;
Ας θέσουμε κι ένα άλλο ερώτημα: Γιατί άραγε ο Ντίκενς επικεντρώθηκε τόσο στους παιδικούς χαρακτήρες; Άλλοι λένε πως φταίει η παιδική ηλικία και τα βιώματά του: παιδί υπηρέτη, εργάτη που ζητούσε δουλειά και μετακινούσε διαρκώς την οικογένειά του -ο Τσαρλς ήταν το πρώτο από τα εννέα του παιδιά- σε διαρκώς φτωχότερα σπίτια. Άλλοι λένε πως φταίει το ιδεολογικό-κοινωνικό πλαίσιο της εποχής του. Η περίοδος του 1820-1850 χαρακτηρίζεται από τη ραγδαία βιομηχανική επανάσταση στη Βρετανία, έχουμε κυριολεκτικά πληθυσμιακή έκρηξη στα αστικά κέντρα, οι πόλεις κατακλύζονται από κόσμο που ψάχνει δουλειά, που παίρνει φτηνά μεροκάματα, που δεν έχει ούτε καν πού να κοιμηθεί, που ζει σε φτωχές συνοικίες μέσα σε απίστευτη φτώχεια! Κι αυτές οι απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης φέρνουν κοινωνικές εκρήξεις, αναταραχές, η εκπαίδευση καταρρακώνεται, τα παιδιά των πλούσιων οικογενειών έχουν μόνο το δικαίωμα στη μόρφωση, άρα η εκπαίδευση αποκτά ταξικό χαρακτήρα. Και οι λογοτέχνες είναι στη καρδιά των εξελίξεων, ζουν την εποχή τους.
Η βικτοριανή εποχή βλέπει τα παιδιά αλλιώς, άλλοτε θέλει να πιστεύει πως τα παιδιά, η παιδική αθωότητα είναι εγγενής, κάποιος δηλαδή γεννιέται αθώος. Άλλοτε πιστεύει πως με τα παιδιά πρέπει κανείς να είναι πολύ αυστηρός, να ασκεί μια σκληρή διαπαιδαγώγηση με αυστηρές τιμωρίες και σκληρή πειθαρχία. Τα θέματα όμως των παιδικών αναγνωσμάτων δεν μπορεί να έχουν μέσα τους βία, θάνατο, αυτά τα θέματα εκείνη την εποχή ήταν taboo.
Τότε λοιπόν έρχεται στο προσκήνιο η ευθύνη των ενηλίκων στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών κάτι που πού έντονα ο Ντίκενς σκιαγραφεί στις Μεγάλες προσδοκίες, ίσως το πιο ώριμο έργο του. Οι ήρωες του Ντίκενς δεν έχουν τρυφερούς γονείς, δασκάλους ή κηδεμόνες. Η εποχή πιστεύει άλλα πράγματα για τα παιδιά, πως κουβαλάνε το προπατορικό αμάρτημα και γι' αυτό πρέπει κανείς να είναι πολύ αυστηρός μαζί τους. Στο τέλος των έργων του τα παιδιά θα βρεθούν ευτυχισμένα όχι με τους γονείς τους αλλά με τους κηδεμόνες τους, αυτούς που τα υιοθετούν.
Λένε, επίσης, πως ο Ντίκενς επηρεάστηκε και από τα λαϊκά παραμύθια που έχουν μέσα τους μοτίβα παιδιών ορφανών που έχουν χάσει την καλή τους μητέρα και δεινοπαθούν από την κακιά μητριά. Λέγεται ακόμη πως αυτό το μοτίβο το δανείζεται, γιατί και ο ίδιος είναι διχασμένος απέναντι στην παιδική αθωότητα. Έτσι το μοτίβο του Όλιβερ Τουίστ τον εξυπηρετεί: δε χρειάζεται να περιγράψει κακούς γονείς ούτε να τονίσει την κοινωνική ευθύνη, θέλει απλά να ευαισθητοποιήσει τους ενήλικες πάνω σε ζητήματα που αφορούν την παιδική ηλικία.
Στα πιο γνωστά του έργα (Όλιβερ Τουίστ, Δαβίδ Κόπερφιλντ, Μεγάλες προσδοκίες) οι ήρωες είναι παιδιά προικισμένα, ευαίσθητα, παραμελημένα, καταπιεσμένα ή αδικημένα τα οποία τελικά καταλήγουν να ευτυχήσουν στη ζωή. Είναι, όμως, αληθινά παιδιά; Μπορούμε να τα καταλάβουμε, αφού δε μιλούν παρά μέσα από την τριτοπρόσωπη αφήγηση ενός παντογνώστη αφηγητή; Για παράδειγμα ο Ντίκενς είναι γνωστός για τις καταπληκτικές περιγραφές που κάνει στα έργα του. Το ενήλικο μάτι κοιτάζει τον Όλιβερ. Τα παιδιά στο έργο του είναι ο μεγεθυντικός φακός του κόσμου των ενηλίκων. Ο Ντίκενς με τη βοήθεια των παιδιών κάνει μια κοινωνική κριτική. Στον Όλιβερ Τουίστ η ηθική κατάπτωση των ενηλίκων αναδεικνύεται πιο έντονη. Για την παιδική αθωότητα μιλούν ήδη από τον 18ο αιώνα οι Γάλλοι (ο Ρουσσώ με τον Αιμίλιο). Στη βικτοριανή κοινωνία βλέπουμε πως ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα η κοινωνία τρόπον τινά διχάζεται σχετικά με την παιδική αθωότητα. Και ο Ντίκενς με τα έργα του βοήθησε πολύ σε αυτήν την κατεύθυνση.
Ο Όλιβερ, λοιπόν, δεν είναι πιστή αναπαράσταση παιδιού. Σαν λογοτεχνικός χαρακτήρας δεν έχει οντότητα. Δεν ελκύει το ενδιαφέρον μας σαν άτομο και σαν προσωπικότητα. Γίνεται ένα αρνητικό κέντρο της προσοχής μας, αφού αυτή διαθλάται στον κοινωνικό περίγυρο, στο πλαίσιο γύρω του. Συχνά είναι απών: λιπόθυμος, άρρωστος, κοιμάται, είναι κλειδωμένος σε έναν χώρο. Είναι επίσης εντυπωσιακά συνταρακτικά σιωπηλός. Σαν κεντρικός ήρωας μιλά λιγότερο από όλους. Πάντα κάτι συμβαίνει και άλλοι λένε τη δική του ιστορία. Ακόμα και η στάση του σώματός του ερμηνεύεται από τους άλλους που βλέπουν παντού ένα αξιολύπητο, αθώο παιδί. Αυτό βλέπει και ο νεκροθάφτης και το κάνει προπομπό στις παιδικές κηδείες. Το βλέπει και ο Φέιγκιν που το λυπάται και δε θέλει να το ξυπνήσει.
Έτσι θα λέγαμε πως ο Όλιβερ δεν είναι μια αναπαράσταση ενός παιδιού στο βικτωριανό Λονδίνο του 1840. Είναι μια συμβολική αναπαράσταση μιας αμόλυντης και ανθεκτικής αθωότητας, μιας εξιδανικευμένης ανθρώπινης υπόστασης.
Εάν όμως αυτά τα έργα πρόσφεραν συμβολισμούς στους ενήλικες της εποχής εκείνης, τι προσφέρουν σήμερα στους αναγνώστες τους; κι ενώ οι ενήλικες επιλέγουν το κείμενο ποιος μπορεί να βεβαιώσει το αναγνωστικό συμβάν; τι δηλαδή όλα αυτά σημαίνουν για το παιδί-αναγνώστη; (τεχνικές-στρατηγικές-συμβολισμοί:)
Πρώτα απ? όλα δεν προσφέρονται για ταυτίσεις ούτε δυνατότητες αυτογνωσίας και φαντασιακής αυτοεξερεύνησης (κριτήριο ενός καλού κειμένου για την παιδική λογοτεχνία). Είναι παιδοκεντρικά δεν είναι παιδικά. Έχουν παρελθοντικές αναπαραστάσεις της παιδικότητας.
Αν, όμως, μέσα από την ανάγνωση το παιδί κάνει ένα πέρασμα στον εαυτό του, ανακαλέσει δικά του βιώματα γονεϊκής στοργής ή απόρριψης, στιγμές μιας παιδικής ζωής που μπορεί να το οδηγήσουν στην αυτογνωσία, στο να συλλάβει τον κόσμο που ζει, αυτό κανείς δεν το ξέρει? επειδή το αναγνωστικό συμβάν είναι κάτι πολύ προσωπικό, κάτι μυστικό που αφορά δύο: το κείμενο και τον αναγνώστη?
Η υπεύθυνη για τη λειτουργία της Λέσχης εκπαιδευτικός
Σίσσυ Τσιφλίδου
* Η παρουσίαση βασίστηκε σε κριτικές κινηματογράφου, κυρίως, όμως, στη μελέτη της κας Οικονομίδου, καθηγήτριας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, για τους παιδικούς χαρακτήρες στο έργο του Ντίκενς.
Βλ. Οικονομίδου, Σούλα (2011). «Ο κύριος Ντίκενς και τα ? παιδιά του: Παιδιά-ήρωες και παιδιά-αναγνώστες», Κείμενα, τχ. 12.
Ηλεκτρονική διεύθυνση:
* Η επιλογή της συγκεκριμένης ταινίας έγινε από την εκπαιδευτικό για να τονιστεί στα παιδιά η σύγχρονη θέαση του χαρακτήρα του Φέιγκιν.
* Στην παρουσίαση της ταινίας έγινε πλήρης αναφορά στο έργο του Ντίκενς, στον εορτασμό του έτους Ντίκενς το 2012, καθώς και του Μουσείου Ντίκενς στην Αγγλία.
